Por historiani Julius H. Schoeps pretendon se është trashëgimtari i pronarit të ligjshëm të veprës së artit. Ai ka thënë se piktura i përkiste qartazi xhaxhait të tij, bankierit gjermano-hebre dhe koleksionistit të artit Paul von Mendelssohn-Bartholdy.

Schoeps, profesor emeritus i historisë moderne në Universitetin e Potsdamit, kaloi vite duke bërë kërkimet e tij në arkiva anembanë botës dhe shkroi një libër për rastin, “Kush e zotëron ‘Madame Soler’ të Pikasos?”

Për të është e qartë: Fakti që piktura u ofrua për shitje në vitin 1935 ishte rezultat i heqjes së të drejtës dhe persekutimit të hebrenjve pas ardhjes në pushtet të Hitlerit në vitin 1933. “Fakti që Bavaria pretendon se nuk kishte fare persekutim deri në vitin 1935 është krejtësisht ahistorike”, deklaroi ai i indinjuar.

Është një mosmarrëveshje që duket e paracaktuar për Komisionin Këshillimor për pronat e grabitura nga nazistët, i themeluar 20 vjet më parë për të dhënë rekomandime në rastet e ndërlikuara të mosmarrëveshjeve të kthimit. Problemi? Komisioni mund të fillojë punën e saj vetëm nëse të dyja palët bien dakord për të.

“Në rastin e ‘Madame Soler’ familjet kanë luftuar për gati 10 vjet që rasti t’i referohet Komisionit”, tregoi në mënyrë kritike Hans-Jürgen Papier, presidenti i Komisionit. “Por Shteti i Lirë i Bavarisë refuzon kategorikisht. Ne nuk mund të bëjmë asgjë”.

Ndërsa Komisioni shënoi 20-vjetorin e tij në shtator 2023, Papier bëri thirrje për reforma thelbësore, duke synuar t’i lejojë viktimat e persekutimit nazist që në mënyrë të njëanshme t’i bëjnë thirrje Komisionit për të bërë rekomandime – pa pritur që muzetë të japin pëlqimin e tyre. Dhe rekomandimet e Komisionit duhet të jenë të detyrueshme.

Ai thotë se aktualisht janë të mbërthyer në një vakum ligjor, duke shtuar se tani për tani, kur muzetë i kthejnë pikturat, këto veprime janë mbi një “bazë vullnetare, dhe në rastin më të mirë, të motivuara moralisht”. Por, shtoi ai, “Viktimat nuk kanë të drejta ligjore”.

Gjermania nënshkroi Parimet e Washingtonit më 3 dhjetor 1998, në të cilat 43 shtete morën përsipër të identifikonin “veprat e artit të sekuestruara si rezultat i persekutimit nazist” dhe të gjenin “zgjidhje të drejta” me pronarët ose trashëgimtarët e tyre. Gjermania nuk është në përputhje me krejt këto, sipas Schoeps.

“Gjermania është vendi i autorëve. Dhe në këtë vend në veçanti, trashëgimtarët shpesh dëshpërohen se si po trajtohen ata”, tregoi ai. Nëse diçka nuk bëhet përfundimisht, reputacioni i Gjermanisë do të dëmtohet ndërkombëtarisht, shtoi ai.

Ai përmendi faktin se trashëgimtarët e Von Mendelssohn-Bartholdy kanë arritur deri në muzetë jashtë Gjermanisë në disa raste, duke përfshirë Muzeun e Artit Modern (MoMA) dhe Guggenheim në New York.

Ministrja e Kulturës, Claudia Roth, e cila erdhi në Muzeun Hebraik në Berlin për ceremoninë e Komisionit, ka premtuar se do të ketë reforma.

Ajo ka thënë se konsultimet me shtetet federale – miratimi i të cilave nevojitet në këtë rast në sistemin federal të Gjermanisë – do të mbaheshin përpara fundit të tetorit 2023. Një apel i njëanshëm në komision do të jetë gjithashtu i mundur.

Për Papier, kjo nuk shkon aq larg sa duhet. Ai ka bërë thirrje për legjislacionin e kthimit. Përndryshe, ankimi i njëanshëm nuk do të ishte aspak i zbatueshëm, mendon Papier, i cili ishte ish-kryetar i Gjykatës Kushtetuese Federale.

Komisioni Këshillëdhënës për pronat e grabitura nga nazistët ka bërë 23 rekomandime në 20 vjetët e ekzistencës së tij. “Kjo është shumë pak”, këmbënguli ai.

Komisioni ishte i suksesshëm, për shembull, në zgjidhjen e një mosmarrëveshjeje mbi dy piktura të mjeshtrit të vjetër italian Bernardo Bellotto, i njohur si Canaletto.

Mosmarrëveshja u zvarrit për 15 vjet. Pikturat i përkisnin dikur magnatit të dyqanit hebraik dhe mbrojtësit të rëndësishëm të artit, Max Emden.

Gjatë epokës naziste atij iu desh t’i shiste ato në koleksionin privat të Adolf Hitlerit për më pak se vlera e tyre, siç argumentuan avokatët e familjes Emden.

Pas luftës ushtarët amerikanë gjetën pikturat, të cilat më vonë përfunduan në depon e artit të Ministrisë Federale të Financave. Për një kohë ato u varën në rezidencën zyrtare të presidentit gjerman dhe më vonë në Muzeun Historik Ushtarak në Dresden.

Atje ata ishin të bindur që Emden kishte qenë i sigurt në Zvicër në kohën e shitjes. U takonte trashëgimtarëve të vërtetonin se Emden kishte shitur Canalettos “nga një humbje e aseteve për shkak të persekutimit”.

Maeva Emden, stërmbesa e Emdenit e cila u rrit në Kili, kujton pengesat e shumta burokratike që familja e saj duhej të kapërcente. Komisioni përfundimisht rekomandoi kthimin e dy veprave të Canalettos.

Në vitin 2020 ato u nxorën në ankand në “Sotheby’s”. Vepra “Pamja e Zwinger Graben në Dresden” u shit vetëm për 6 milionë euro.

“Mbështetja e nevojshme ligjore nga avokatët ndër vite e bëri të nevojshme shitjen e fotografive”, thotë Maeva Emden. Ajo do të kishte preferuar t’i kishte vënë Canalettos në dispozicion të Galerisë së Hamburgut, vendlindja e stërgjyshit të saj.

Mbi të gjitha, ajo thotë se kërkon njohjen e “çfarë ka bërë Max Emden për Hamburgun dhe Gjermaninë. Ka kaq shumë familje hebraike, kujtimi i të cilëve është shuar sepse u vranë”.

Në vitin 2017, vepra me bojëra uji “Peizazhi i kënetës me mullirin e kuq të erës”, nga Karl Schmidt-Rottluff, iu kthye familjes Reynolds me rekomandimin e komisionit.

Ajo i përkiste sipërmarrësit hebre dhe koleksionistit të artit Max Rüdenberg. 87-vjeçari Vernon Reynolds është nipi i Rüdenberg.

“Çfarë janë pikturat?”, pyeti ai. Ai më mirë do të fliste për humbjen e njerëzve sesa për kthimin e veprave të artit. “Veprat e artit mund të kthehen, njerëzit jo”, ka thënë ai për DW. “Kam humbur babanë dhe gjyshërit e mi nga të dyja anët. Xhaxhallarët, hallat – të gjithë të humbur përgjithmonë”.

Vernon Reynolds, i lindur në Berlin në 1935, mbijetoi me nënën e tij – pjesërisht falë koleksionit të artit të gjyshit të tij. Rüdenberg dhe gruaja e tij Greta shitën gjithçka që mundën për ta larguar familjen jashtë vendit.

Vëllai dhe motra e Vernon shkuan në Angli me një nga autobusët që bartnin fëmijët, i cili evakuoi fëmijët nga territori i kontrolluar nga nazistët. Nëna e tij gjithashtu arriti të arratisej me Vernon, i cili në atë kohë ishte 3 vjeç. Gjyshërit e tij Max dhe Greta Rüdenberg, megjithatë, mbetën në Gjermani dhe u vranë në Theresienstadt. Babai i Vernon Reynolds vdiq në Auschwitz.